Rivierecoloog Alphons van Winden is al lange tijd actief op het gebied van landschaps- en natuurontwikkeling vanuit zijn passie voor rivieren. Alphons werkt inmiddels al 30 jaar voor bureau Stroming. Daar werken ze aan projecten in het buitengebied en aan de rand van de stad om het landschap opnieuw te ordenen. Een voorbeeld van zo’n project is de natuurontwikkeling in de Gelderse poort. Dat project gaat over het rivierengebied in de Groene Metropoolregio dat van de Duitse grens bij Spijk tot aan Dieren, Driel en de brug bij Ewijk reikt. Omdat het gebied het begin van de Nederlandse rivierdelta vormt, zijn we het de Gelderse Poort gaan noemen. We spraken Alphons over dit bijzondere gebied.
Kun je vertellen wat er zo bijzonder is aan de Gelderse Poort?
“Het bijzondere aan dit gebied is dat hier de Rijn ons land binnenkomt en zich verdeelt over drie takken met ieder een eigen karakter. Ooit kwam de Rijn via Doesburg en Doetinchem ons land binnen. Dat kun je ook wel zien aan het landschap. De oude IJssel was ooit de loop van de Rijn. Daarna heeft de rivier de stuwwal tussen het Montferland en het Rijk van Nijmegen doorbroken en nu ligt de Rijn met haar vertakkingen dus in deze regio. Het water kan vrij doorstromen in de Waal en de IJssel, maar in de Neder-Rijn bij Driel ligt een stuw. Hier is meteen een groot verdeelwerk. Als we deze dichtzetten, vermindert de watertoevoer naar de Nederrijn in het voordeel van de IJssel en de Waal.”
“Al sinds de jaren ‘80 wordt er door natuurorganisaties en overheden aan natuurherstel gewerkt in de Gelderse Poort. Dat heeft veel interessante natuurgebieden opgeleverd zoals de Millingerwaard, de Klompenwaard, de Rijnstrangen et cetera. De natuur is er hier enorm op vooruit gegaan en dat merken we in het hele rivierengebied. Sinds dat er natuur is aangelegd, komen er weer dier- en plantensoorten voor die eerder niet in het gebied voorkwamen.” Zo hebben bijvoorbeeld de otter, zeearend en de zwarte populier weer hun weg gevonden naar onze regio.
“Ook internationaal is er belangstelling voor dit gebied. Mensen uit het buitenland zijn onder de indruk dat het in dit gebied gelukt is om agrarische grond met weinig biodiversiteit in natuur te veranderen.”
Wat is de geschiedenis van de Gelderse Poort?
“Er hebben hier grote veranderingen plaatsgevonden en dat begon al sinds 1300. Toen hebben we het rivierensysteem bedijkt. Voor die tijd kon het hele gebied tussen Montferland, de Veluwezoom en het Rijk van Nijmegen overstromen. De rivier lag toen nog niet vast. We zijn dat gaan reguleren door in 1870 dammen en kribben aan te leggen. Met die veranderingen temmen we de waterstanden en tevens de bewegelijkheid en dynamiek van de rivier. Door de dijken werden de waterstanden hoger, omdat de rivier minder ruimte kreeg.
Een ander effect van het bedijken en vastleggen is dat de rivier sediment (zand en klei) op de uiterwaarden neerlegt, die daardoor hoger worden. Tegelijkertijd neemt de rivier meer zand op van zijn bodem, dan er wordt aangevoerd. Daardoor slijten de Rijn en de Waal zich nu uit. Door de lagere bodem worden ook de waterstanden lager, waardoor de uiterwaarden minder overstromen en uitdrogen. Dit heeft negatieve gevolgen voor de nabijgelegen natuur en landbouw. Ook de scheepvaart heeft er last van en de zoetwatervoorziening voor Noord-Nederland via de IJssel komt in de knel. Binnen het programma 'Integraal riviermanagement' (IRM) werken Rijk, provincies, waterschappen en gemeenten de komende jaren aan oplossingen voor deze grote uitdagingen.”
De Gelderse Poort is uniek door de grootschalige natuurontwikkeling die er heeft plaatsgevonden. Kun je hier iets over vertellen?
Alphons legt uit dat er door de jaren heen al verschillende ontwikkelingen zijn geweest. In 1987 kwam plan Ooievaar uit. Dat bracht de kansen voor de ontwikkeling van unieke riviernatuur in beeld. Om dit mogelijk te maken publiceerde het Wereld Natuur Fonds in 1992 de visie ‘levende rivieren’. In deze visie werd invulling gegeven aan hoe natuurlijke processen hersteld konden worden.
“We zijn toen op zoek gegaan naar nieuwe combinaties tussen natuur en andere functies, zoals kleiwinning en hoogwaterbescherming. Dat heeft uiteindelijk geresulteerd in het programma Ruimte voor de Rivier. We troffen maatregelen in de uiterwaarden, bijvoorbeeld bij het gebied dat nu de Spiegelwaal wordt genoemd. Daar gaven we de Waal bij Nijmegen meer ruimte om te kunnen stromen, gecombineerd met natuurontwikkeling.” Het is heel succesvol geweest, want in de Gelders Poort is het natuurareaal in deze tijd uitgebreid van enkele honderden hectares naar meer dan 5.000 hectare. Hiervan ligt 4.000 buitendijks; dat is ongeveer 50% van het totaal. Maar ook binnendijkse gebieden zoals de Rijnstrangen en Lingezegen horen erbij.”
Wat is je boodschap?
“In de Gelderse Poort hebben we laten zien dat we een transitie in gang hebben kunnen zetten. Hier hebben we de rivier meer ruimte gegeven en veel natuur gerealiseerd naar volle tevredenheid van mensen in de omgeving. Er is in het landschap een voorzichtige stap gemaakt om duurzamer te werken. Daarmee is het een mooie proeftuin voor hoe de uiterwaarden van de rivieren er in Nederland erover nog eens 50 of 100 jaar uit kunnen zien. De Gelderse Poort wordt steeds meer een begrip in heel Nederland. Mijn advies is om dat te omarmen en deze manier van werken verder uit te breiden!”
Leuk om te weten: Alphons vertelt dat hij naast passie voor rivieren, ook passie heeft voor het weer. Door die unieke combinatie van kennis maakt hij met weerkundige modellen een inschatting van de waterstanden. Iedere week schrijft hij op zijn website een waterbericht: een prognose van hoe de waterstanden in de rivieren zich in de loop van 1 tot 2 weken ontwikkelen.
“Voor schippers en mensen die in de uiterwaarden wonen is dit erg nuttig. Veel mensen kijken naar het weerbericht, maar wat voor water het wordt, daar is bijna niemand mee bezig.”
